Trgovina u Srbiji do Drugog svetskog rata - Trgovina od sredine XIX veka do prvog svetskog rata (V deo)

***Autor: Marko Stanojević, profesor istorije*** ***![](https://cdn.zefir.quest/mops/5-8/kolonijalna-radnja-marka-t-milenkovica-oglas-iz-1905-godine.png)*** *Kolonijalna radnja Marka T. Milenkovića. Oglas iz 1905. godine.* Sve do 1848. godine Beograd se nije mnogo razlikovao od ostalih gradova u unutrašnjosti. Orijentalni duh se svuda osećao. Prema zapisima Dimitrija Marinkovića, srpskog pravnika i političara, svi stanovnici nosili su turska odela. U trgovini se osećao uticaj Osmanlija. Dućani su bili prepuni turske robe, dok su retki imali i austrijsku robu. Život u Beogradu počinje da se menja 1848. godine. Nakon revolucije u Ugarskoj, trgovci srpskog porekla sa porodicama počinju da se se sele iz ovih krajeva u Beograd, ne zaobilazeći i druga mesta blizu Save i Dunava. Tih godina, povratak u otadžbinu započinju i studenti, donoseći duh Pariza i Beča u domovinu. Taj nemački uticaj naročito se osećao u životu trgovaca. Enterijer u njihovim kućama postao je drugačiji. Na podu nije bilo prostirki, već kanabe, na kojem se sedelo. Zidovi soba bili su ukrašeni, umetničkim slikama i portretima, mesto pređaših ikona. Više se nije spavalo na podu, već na visokim krevetima. Došlo je do promene i u stilu odevanja. Umesto fistana nosio se „rajfrok“. Žene su fes ubrzo zamenile nemačkim šeširima. U beogradskim trgovinama je tokom godina izbor robe bio povećavan. Počev od četvrte decenije, ali i tokom kasnijih godina, mnogo je brige poklanjano modernizaciji privrednog poslovanja. Obraćala se pažnja i na poboljšanje kadra, putem specijalizacije, školovanja u zemlji i u inostranstvu. Trgovačka škola otpočela je sa radom od 1844. godine, trajala je tri godine. | Beograd je, od kraja XIX veka do početka Prvog svetskog rata, zahvaljujući novim trgovinama, bio u stalnom usponu. | Beograd je sve do sedamdesetih godina XIX veka bio jasno podeljen na varoš, opasanu šancem, i na grad-tvrđavu, odvojenu od varoši gradskim poljem, tj. Kalemegdanom. Izvan šanca, oko današnjeg Savskog pristaništa, bila je Savska varoš, a na padini, iznad Ulice Gavrila Principa, bilo je selo Savamala. Ispod Tašmajdana bilo je selo Palilula.Trgovina i zanati razvijali su se duž tri glavne ulice, čaršije. Gornja čaršija, u pravcu ulica Vase Čarapića i Uzun-Mirkove, predstavljala je važnu gradsku magistralu koja je, preko Stambol kapije bila glavna spona, koja je povezivalatvrđavu i varoš sa Carigradskim drumom. Donja čaršija, na prostoru današnje Ulice cara Dušana, preko Vidin-kapije i Vidinske ulice, spajala se sa Carigradskim drumom. Glavna čaršija spajala je gornju sa donjom čaršijom prilično strmom ulicom, sadašnjom Ulicom kralja Petra. Savsko pristanište, svojim izgledom i izuzetnom lokacijom, mamilo je i predstavlajlo pravi potencijalza stvaranje srpskog trgovinskog i saobraćajnog centra. U međuvremenu, Beograd je postao glavno mesto trgovine iz centralne Evrope za Istok i obratno, ujedno, postao je i centar trgovine za celu Srbiju. Beograd je, od kraja XIX veka do početka Prvog svetskog rata, zahvaljujući novim trgovinama, bio u stalnom usponu. Glavno čaršijsko sedište trgovaca razvijalo se na Terazijama. Ređale su se, jedna za drugom, različite trgovačke radnje, od ugla Ulice kralja Aleksandra, pa sve do Terazija. Značajno su bile posećivane trgovina „Delikates braće Ilića“, kobasičarska radnja Bogoljuba Rosuleka i trgovina „Delikates Dimitrija Biba“. Sa druge strane ulice nizale su se, osim staklarske radnje Maksima Flajšera i „Delikatesne trgovina Dušana Todorovića“ i brojne prodavnice hleba, koje nisu u manjoj meri privlačile pažnju prolaznika. Naprotiv, bile su veoma poznate. Idući ka hotelu Bristol, na uglu dveju ulica, Karađorđeve i Braće Krsmanovića, nalazile su se prizemne zgrade, magaze i mlekadžinica, vlasništvo magazadžije Sime Jovanovića. ![](https://cdn.zefir.quest/mops/5-8/nekadasnja-gospodska-ulica-a-danas-brankova-druga-polovina-xixveka.jpg) *Nekadašnja Gospodska ulica, a danas Brankova, druga polovina XIX veka* U istom nizu, nalazio se i hotel Venecija, prostrana jednospratna zgrada. Bio je nezaobilazno mesto odsedanja trgovaca iz unutrašnjosti. Redovni gosti bili su neki od najviđenijih trgovaca u Srbiji s kraja XIX veka: Ignjat Bajloni, Dimitrije Ćirković, Dragomir Zdravković, Gavra Dangubić, Sava Knežević... Hotel Venecija bio je najčešći izbor trgovaca i redovno mesto zabave i razonode. Tu bi okupljeni trgovci obično igrali domine i "žandarma". Mnogi su u istom hotelu organizovali i svoje svadbe, uz svečani ručak i igranku. Hotel Venecija sagrađen je sedamdesetih godina XIX veka. Ime je dobio po naselju u Beogradu, Bara Venecija, koja se prostirala pored Save, od ušća Topčiderske reke, pa do hotela. Beogradska carinarnica na Savi, poznatija pod imenom Đumurkana, graničila se sa hotelom Kragujevac. Na hotel su se naslanjale dve duge zgrade koje su, zajedno sa njim, činile poznati kompleks Kraljevo imanje. Dućani su se nalazili u prizemlju tih zgrada, dok su na spratovima bili stanoviza iznajmljivanje. Zasigurno, najposećeniji dućan u to vreme držao je čuveni duvandžija Toma Vanđel. Vešto je sortirao najfiniji turski duvan i sekao na svom avanu, što je posebno privlačilo kupce. Uvođenjem monopola na duvan, postepeno opada i rad poznatih duvandžija u Beogradu, Stojana Todorovića, vlasnika hotela Imperijal, Koste Lazarevića i Tome Vanđela. Duvandžijsku radnju Tome Vanađela zauzeo je, kasnije, trgovac Đoka Mitić, uselivši se sa sinom Lakom. Zemunske piljarnice bile su mesto kojim je najčešće trgovao Đoka Mitić. Do Mitićevog dućana nalazila se bakalska radnja Milana Marinkovića. Odmah do njih, nazirala se lepo sortirana radnja Grka, Trijandafila Laridesa. Larides je bio jako cenjen kod beogradskih kupaca, a njegova radnja vrlo posećena. Uvek je imao svežu robu, te ne čudi što su je njegova radnja bila obavezna stanica mnogim Savljanima, koji su se ovde rado snabdevali svežim južnim voćem. Prema popisu iz 1867. godine, stanovništvo u Beograda brojalo je 25.178 ljudi, a od toga je 4.305 živelo od trgovine. Ovaj broj ukazuje koliki je značaj trgovina imala za stanovnike, ali i da je bila izvor egzistencije velikom broju Beograđana. Nezavisnost Srbije 1878. godine, uticala je pogodno na razvoj Beograda, kao centra unutrašnje trgovine. Postao je prestonica i sedište brojnih državnih ustanova. Našavši se na obalama dveju plovnih reka, povezivao je celu državu sa trgovinskim središtima Zapadne Evrope. Sve trgovinske poslove obavljali su se u ovom gradu. Opšti polet gradskog života neminovno je bio praćen i talasom poskupljenja u odnosu na manje gradove, što je kod stanovništva izazvalo revolt i negativnu reakciju. ![](https://cdn.zefir.quest/mops/5-8/oglas-1900-god.png) *Oglas iz 1900.godine* Veliki uticaj na modernizaciju privrednog života u gradu imale su i organizacije trgovaca i zanatlija. **Trgovačko-zanatlijski odbor** i **Trgovačka komora grada**, čiji su predstavnici učestvovali i u poreskom odboru opštine, organizovali su i održavali veze sa stranim sličnim organizacijama, davali mišljenje o predlozima zakona, izboru učesnika u razne odbore u gradu i sudove. U poslednje dve decenije XIX veka, trgovina je bila jedna od najznačajnijih privrednih grana u Srbiji. Nakon nezavisnosti na Berlinskom kongresu 1878. godine, ona se oslobodila svih stega i ograničenja koja joj je nametao vazalni položaj države i počela je ubrzano da se razvija. Usledilo je povećanje broja trgovaca na veliko i na malo i osavremenjavanje trgovine u Beogradu i drugim većim gradovima. Usled razvoj saobraćaja roba je stizala i do najudaljenijih delova države. To su sve bili znaci napretka. Na gradskim pijacama i u prodavnicama mogo se naći širok asortiman proizvoda. Nastala je sve veća potražnja i prodaja živine i jaja, svežeg i suvog mesa, kajmaka, sira i drugih mlečnih proizvoda, povrća i voća, ribe i drugih prehrambenih proizvoda, vina i rakije. Povećani promet je omogućavao širenje i modernizaciju trgovačkih kapaciteta. U Beogradu se javila potpuno nova i drugačija čaršija u kojoj su se nalazile kasapnice Petrović i Baruh, kobasičarske radnje među kojima se izdvajao Rosulek, delikatesna Todorović, duvandžije i razne kolonijalne radnje. Ubrzanju trgovačkog prometa u Srbiji je pomoglo sređivanje tržišta prelaskom na dinar kao na opšte platežno sredstvo i osnivanje Srpske berze. | Nezavisnost Srbije 1878. godine, uticala je pogodno na razvoj Beograda, kao centra unutrašnje trgovine. Postao je prestonica i sedište brojnih državnih ustanova. | Objavljivani su i štampani mnogi privredni listovi, među kojima je veoma uticajan bio "Trgovinski glasnik". Trgovci su imali jak uticaj, ne samo na privredni, već i na politički život. Uticaj trgovaca dolazilo je do izražaja,naročito u kriznim situacijama kao što su Carinski rat, Aneksiona kriza (1908.), ali i balkanski ratovi, kao i brojni drugi istorijski događaji. Vremenom, trgovačke radnje sve više su se modernizovale po ugledu na Evropu. O tome piše austrougarski putopisac Feliks Kanic: *Iščezle su ružne prodavnice nepodnošljive i za oko i za nos, u kojima su krvavi komadi jagnjećeg, ovčijeg i goveđeg mesa danima stajali izloženi suncu i muvama. Danas su one zamenjene prodavnicama po zapadnom uzoru, često i cvećem ukrašene, sa vrlo ukusnim mesnim prerađevinama i delikatesnom robom uopšte. Trebalo bi još samo nekako sprečiti da se na tržište iznosi nezrelo voće, zatim nekud na drugo mesto bez štete po humanosti prebaciti prodaju raznih kutija, četaka i raznih drugih drvenih i sličnih predmeta koje nude robijaši-slobodnjaci, jer to odista mučno deluje; još kad bi i drugi kvartovi, po ugledu na vračarski, postavili na tržnicu natkrivene prodavnice, izgled beogradskog tržišta životnih namirnica dobio bi već danas s izuzetkom neobične nošnje seljaka koji ga snabdevaju srednjoevropski karakter. Po obavljenom poslu na pijaci, seljaci se razilaze po sporednim ulicama Kraljeva trga, čije ih prodavnice sa šarolikom robom u izlozima neodoljivo privlače.* Po podacima iz 1890. godine, trgovački stalež je činio 4,6% stanovništva. Deset godina kasnije, u Srbiji je bilo 6.713 trgovaca i 8.053 slugu i pomoćnika. Među njima najviše je bilo sitnih trgovaca, kako po gradovima i varošima, tako i po selima. Preovladavale su sitne dućandžije, ali je bilo i mnogo putujućih trgovaca i s obzirom da ih je bilo sve više, oni su vodili žestoku borbu za prevlast na tržištu. Na drugoj strani bili su krupni trgovci beogradskih radnji. Zahvaljujući poslovnim uspesima u trgovini, ali i industriji i bankarstvu stvarao novi sloj krupne buržoazije. U poslednje dve decenije XIX veka usledio je snažan uspon krupne trgovačke buržoazije širenjem trgovačkih veza u zemlji i inostranstvu. Ovaj deo srpske trgovačke buržoazije, postepeno je počeo da istiskuje strane trgovce sa srpskog tržišta. Bogastvom i ugledom istakao se veći broj porodica i pojedinaca. Kao jaki trgovci kolonijalnom robom istakli su se braća Krsmanović, Ljuba Marković Šapčanin, Barlovci, Kosta Šonda, braća Bodi, Vladislav M. Đorđević i drugi. Velika bogatsva stekli su trgovci Ljubomir Krsmanović, Đorđe Vajfert, Stojan Veljković, Mihailo Pavlović, Luka Ćelović, Jovica Barlovac, Nikola Spasić, Ignjat Bajloni, Edi Buli, Ilija Kovačević, braća Rašići i drugi. U Beogradu je u XIX veku bilo retkih ženskih trgovaca koji su ostavili trag u istoriji. Najpoznatija među njima bila je **Evgenija Naumović Kiki**. Rodila se u Kruševcu 1853. godine. ![](https://cdn.zefir.quest/mops/5-8/kiki.jpg) Njen otac, Nikola Naumović Boci, doneo je odluku da se ova porodica preseli u Beograd, gde je otvorio bakalsku radnju na uglu ulica Gospodar Jevremove i Kralja Petra. Evgenija se udala 1870. godine za Nikolu Kikija, trgovca cincarskog porekla. Na mestu prve bakalske radnje i kuće njenog oca, Evgenija i Nikola sazidali su novu porodičnu kuću sa bakalnicom i službenim prostorijama u Ulici kralja Petra. ![](https://cdn.zefir.quest/mops/5-8/bakalska-radnja-desno-evgenije-naumovic.jpg) *Bakalska radnja (desno) Evgenije Naumović* Evgenija i Nikola Kiki imali su dvoje dece, sina Petra i ćerku Sofiju, koji su vrlo mladi umrli od tuberkuloze. Do Prvog svetskog rata bili su jedni od najznačajnih trgovaca u Beogradu. Pred sam kraj rata, Nikola je preminuo. Bio je to period gde su trgovci živeli jako teško. Robe nije bilo, pa je trgovina bila veoma komplikovana. Evgenija se jako dobro snašla u novonastaloj situaciji. Dok je većina trgovaca nastavila delatnost poslujući na isti način, ona je sve poslove povoljno likvidirala i gotovinu uložila u nekretnine pridružeći ih nekretninama nasleđenim od Nikole. Ovakvim postupkom, ne samo da je sačuvala imetak, nego ga je i uvećala kada su cene nekretnina počele vrtoglavo da rastu. Pored ustaljenih trgovinskih poslova bavila se dobrotvornim radom, naročito posle smrti dece i muža. Tako da je dobar deo imovine poklonila, učestvujući u različitim dobrotvornim akcijama kao donator. Plac sa zgradom u Hilandarskoj ulici, na uglu sa Cetinjskom, na kom je podignuta ,,Kiki" palata, poklonila je Trgovačkoj školi, u kojoj se i ona kasnije smestila. Zgradu je posvetila svojim roditeljima, o čemu svedoči i posveta: Nikoli i Mariji Naumović zahvalna kćerka Evgenija N. Naumović Kiki. ![](https://cdn.zefir.quest/mops/5-8/zgrada-na-pklon.jpg) *Zgrada poklon Nikole i Evgenije Kiki beogradskoj trgovačkoj omladini* U drugoj polovini XIX veka iz grčkog sela Klisura u Beograd preselili su se Nikola i Konstantin Šonda, braća. Bili su trgovci, a Nikola je imao bakalsku radnju na Zereku, na uglu sadašnjih ulica Uzun-Mirkove i Kralja Petra. Konstantin Šonda dobio je od države povlastice da započne fabričku proizvodnju kakaoa, čokolade i bombona, 1902. godine. Uslovi su bili da uloži 50.000 dinara, podigne fabriku u roku od godinu dana, uz obaveznu upotrebu domaće sirovine. Takođe, podrazumevalo se da radnici i njihove porodice budu osigurani. Tako se Kosta Šonda izdigao iz mase trgovaca i počeo da se predstavlja kao industrijalac. Nakon četvorogodišnje ekonomske krize privreda Beograda se počevši od 1935. godine polako oporavljala. Broj zaposlenih u Beogradu konstantno je rastao. Sa usponom industrije i oporavkom zanata povećavao se i broj trgovačkih radnji. Tokom 1935. godine u Beogradu i Zemunu bilo je 6.000 trgovačkih radnji raznih struka. Strani trgovački kapital bio je sve prisutniji na jugoslovenskom tržištu. Strana trgovačka preduzeća otvarala su svoja predstavništva u Beogradu i drugim gradovima u Srbiji. | Tokom nekoliko narednih nedelja objavljivaćemo u nastavcima priču, zasnovanu na istorijskim činjenicama, o razvoju trgovine u našoj zemlji tokom XIX i prve četiri decenije XX veka. |