Trgovina u Srbiji do Drugog svetskog rata - uvod (I deo)

***Autor: Marko Stanojević, profesor istorije*** ***![](https://cdn.zefir.quest/mops/5-8/picture1-1720023691.jpg)*** Kroz istoriju, Srbija i njen glavni grad Beograd, bili su glavno stecište trgovine i razmene robe. Početak XIX veka bio je veoma buran za Beograd i Srbiju, što zbog istorijskih prilika, što zbog trgovinskih i privrednih okolnosti. Izbijanjem Prvog srpskog ustanka, veliki broj srpskih i jevrejskih porodica napustio je Beograd, prešavši u susednu Austriju. Oslobođenje grada, omogućilo je i povratak srpskog i jevrejskog stanovništva, te Beograd ponovo postaje centar privrednog života u Srbiji. U to vreme, trgovalo se najviše sa Austrijom, dok su glavnu reč, u održavanju tih trgovinskih veza, vodile najpoznatije vođe ustanka. Neposredno nakon oslobođenja prestonice Srbije, 1807. godine, u Beogradu se postepeno otvaraju mali dućani, na sreću stanovništva, čime se menja i sam izgled grada. Glavni predmeti trgovine sitnih dućanskih radnji bile su, pretežno, osnovne namirnice za prehranu: šećer, kafa, pirinač, zejtin, uz koje su se mogle naći i čoha, svila, marame, vunene i pamučne tkanine. Zaključuje se da je situacija bila znatno izmenjena, u odnosu na period pre izbijanja ustanka, mali broj Srba trgovaca u Beogradu mogao je da se pohvali svojim dućanom. Nedugo posle završetka Drugog srpskog ustanka, knez Miloš Obrenović prestonicu Srbije seli u Kragujevac, koji dobija titulu centra trgovine u tek obnovljenoj kneževini. Knez Miloš Obrenović pomno je kontrolisao i imao uvid u kretanje trgovaca, pri obavljanju trgovačih poslova. Trgovci su se mogli kretati ka drugim trgovačkim mestima samo pomoću izuna – trgovačkih pasoša, čime se vršila i kontrola uvoza i izvoza robe. | Ležeći na ušću Save u Dunav, kao prestonica okružena vodom sa tri strane, Beograd je postao značajna trgovinska raskrsnica puteva u spajanju Istočne i Zapade Evrope. | U tom periodu Beograd je bio važno trgovačko mesto ne samo u odnosu na zemlje iz okruženja, već je, našavši se na granici sa moćnim Austrijskim carstvom, težio da postane i evropski značajan trgovački lokalitet, što će se ostvariti. Sva roba, kojom se trgovalo, iz beogradskih luka išla je dalje ka unutrašnjosti, čim se širila trgovačka mreža i delovanje trgovaca. Trgovci su bili, u to vreme, najpreduzmiljiviji i, može se reći, veoma uticajan deo stanovništva. Među njima, naročito su se isticali bakali, trgovci prehrambenim proizvodima i boltadžije, trgovci robom široke potrošnje. Trgovinom su se bavile i brojne zanatlije, kojima je trgovina dolazila pride, kao dodatno zanimanje. ![](https://cdn.zefir.quest/mops/5-8/balkanska-radnja.jpg)*Bakalska radnja Luke P. Đoga* U bakalskim radnjama od prehrambenih proizvoda bili su dostupni: so, luč, katran, vodenično kamenje, pamučna i vunena roba, tamjan, lorber, karanfilić, zejtin u kantama, pirinač u džakovima, usoljena riba u buradima, sapun, aleva paprika, suvo grožđe, makarone i naročito tražen duvan. U XIX veku, prvi put u beogradskim prodavnicama našla se i roba koja je stizala sa drugih kontinenata, koja se nabavljala iz kolonijalnih država, sa kojom će se beogradsko stanovništvo prvi put i sresti (šećer, kafa, biber, badem, šećerleme, tamjan, lorber, karanfilić). Posebno opremljeni dućani prodavali su so i usoljenu riba. Ipak, neki beogradski dućani oskudevali su u robi kao što su limun, belo brašno, pomorandže, muskat (vino). Prema podacima iz 1825. godine, u Beogradu je radilo 60 bakala i 87 boltadžija. Kroz ove tekstove ćemo u narednom periodu predstavljati i trgovce, zadužbinare, koji su ostavili veliki trag, ne samo u trgovini Beograda, već i u zadužbinarstvu. Među njima su se istakli Miša Anastasijević, Ivan Bajloni, Luka Ćelović i brojni drugi trgovci tog vremena. Njihove zadužbine, kao vredan i značajan poklon građanima, i danas krase ulice glavnog grada Srbije. Kada je turski garnizon i tursko stanovištvo napustilo beogradsku tvrđavu, samim tim i Kalemegdan, nestao je i poslednji očigledni znak vekovne okupacije,koja je pritiskala slobodan život ovog grada, ali i privredni i kulturni razvoj. Beograd je postao mesto ka kojem se kretala reka pridošlica, među kojima je bilo i ljudi od struke. ![](https://cdn.zefir.quest/mops/5-8/prodavnica-zivkovic-i-paunovic-u-ulici-sime-markovica.jpg) *Prodavnica Živković i Paunović u Ulici Sime Markovića* Od kraja XIX veka do Balkanskih ratova razvio se novi život u beogradskoj čaršiji, zahvaljujući novim i raznovrsnim trgovinama. Veliki uticaj u modernizaciji Beograda imalo je i otvaranje novih restorana evropskog tipa, pivnica, poslastičarnica. Takođe, nov običaj da se predveče izlazi u šetnju u modernim haljinama, da se večera pred kafanom, sluša muzika i zabavlja sa prijateljima doprineo je razvoju i napretku beogradskog života. U toku trajanja Carinskog rata, u periodu od 1906. do 1911. godine, u beogradskom trgovačkom svetu pojavila su se nova imena, sposobna da uspostave trgovačke veze sa trgovcima u Francuskoj, Belgiji, Italiji i Egiptu. Među njima, bilo je malo onih iz XIX veka. Neznatan deo kapitala bio je skocentrisan u veletrgovinama. Osnovnu masu činili su sitni trgovci, kojih je bilo 891, prema popisu iz 1912. godine. O toga, izdvajalo se 403 bakala, 403 piljara, 85 magazadžija. U isto vreme navodi se samo 84 veletrgovca. Od starih firmi iz XIX veka ostalo je svega desetak. Razvitak privrede prekinuo je Prvi svetski rat. Za vreme Prvog svetskog rata Srbija je izgubila, čak, trećinu stanovništva, a gradovi su bili razoreni. Snabdevanje beogradskog stanovništva životnim namirnicama bila je glavna obaveza opštinske uprave. Po svojoj strukturi, trgovina u Beogradu se razlikovala od trgovine u drugim gradovima u Srbiji. Beograd je bio centar uvozne trgovine. Trgovina na malo bila je upućena na beogradsko stanovništvo, dok je u ostalim mestima bila orijentisana, najvećim delom, na stanovništvo iz okolnih sela, seljake poljoprivrednike. Snabdevanje stanovništva namirnicama vršilo se najvećim delom na pijacama. Po oslobođenju opao je broj pijaca. Ostale su da rade i dalje Velika pijaca, pijaca „Cvetni trg“ i Palilulska pijaca. Sa porastom stanovništva,1926. godine izgrađene su nove i prostranije pijace na Zelenom vencu, na Kalenićevom gumnu i u Gospodar Jovanovoj ulici, dok su, 1933. godine, nove pijace izgrađene i na Dušanovcu, Voždovcu i Karaburmi. Cene su, do 1924. i stabilizacije dinara, bile u stalnom porastu. Smatralo se da je Beograd spadao u najskuplje evropske varoši. ![](https://cdn.zefir.quest/mops/5-8/dalmatinska-vina.jpg) *Prodavnica dalmatinskih vina, Marko Roščić* Iako je trgovina napredovala, beogradski trgovci nisu bili zadovoljni vladinom trgovinskom politikom. Glavne zamerke odnosile su se na kratkoću radnog vremena u trgovačkim radnjama, na poresko opterećenje i uvozne carine, na konkurenciju bespravnih trgovaca, torbara, stranih trgovaca, bečkih trgovačkih agenata itd. Radi zaštite svojih interesa, trgovci, gotovo svih struka, osnivali su svoja udruženja, te je u Beogradu, 1933. godine, bilo 17 udruženja trgovaca raznih trgovačkih struka. Za vreme velike ekonomske krize, od 1929. godine, došlo je do naglog opadanja kupovne moći širokih slojeva stanovništva. Opadanje tražnje primoravalo je trgovce - detaljiste, više nego ranije, da smanjuju režijske troškove, snižavanjem plata svojim pomoćnicima. Trgovina na veliko postepeno je opadala, a preovladavao je tip sitne trgovačke radnje, s jednim ili dva pomoćnika, malih obrtnih kapitala i skromnim prometom. Međutim, mnogi od njih su bili nemoćni da se bore s nastalim teškoćama. Pojedini trgovci nisu mogli da izbegnu neželjeni ishod, a to je bilo zatvaranje radnji. Nakon završetka krize, 1934. godine, počeće postepeni oporavak privrede, poboljšan uznapredovalom trgovinom i širenjem trgovačkih mreža, na kojima se zasnivao i napredak države, koja je konačno, oslobođena osmanskih okova, zakoračila u svetlu vekovnu epohu. | Tokom nekoliko narednih nedelja objavljivaćemo u nastavcima priču, zasnovanu na istorijskim činjenicama, o razvoju trgovine u našoj zemlji tokom XIX i prve četiri decenije XX veka. |